Swiphiqo leswi hlanganako na tiko ra Zimbabwe ka mitirho ya ku aka, ni mani loyi a nga ta phikula swirhalanganya swa mitirho ya vutitumbeti

Ni Shingirai Vambe

Mitirho ya ku aka, leyi nga mitirho leyi nga ni nkoka ka ku hluvukisa ikhonomi ya tiko ra Zimbabwe, yi hlangana na mitlhotlho leyi pfilunganyisako xiyimo na ku ndlandlamuxiwa ka yona. Hambileswi yi nga ta swikota kutlakuseta Gross Domestic Product (GDP), ya tiko hi swiphemu khume ku huma eka dzana, mitirho leyi yi langutane na swiphiqo leswi vangiwako hi pfilunganyo lowu nga kona eka ikhonomi ya tiko, ku huma tikweni leri loku endliwako hi lava va nga ni vuswikoti bya tirho lowu nakambe ku siveliwa ka timhangu eka ku endliwa ka mitirho leyi.Tsalwa leri ri kambela swirhalanganya leswi hlanganako na makambani lawa a endlako mitirho ya ku aka hala tikweni ra Zimbabwe, swivangelo, switandzhaku, na ntlhantlho wa swiphiqo swa kona.

Muti wa Hauna, eka xifundza xale ka Mutasa, ka xifundzakulu xale Manicaland, yi muti wa kokwana Francis Kalumu, loyi vutomi bya yena hinkwabyo byi nga fayeliwa xiyimo hikwalaho ka mhangu leyi nga humelela tirhweni lomu a nga tirhela kona. Ku famba ka yena a hi ka xitulu xa vhilwa na ku hakeliwa loku a ku endliwako kona madola khume ntlhanu ka n`hweti yin`wana na yin`wana yi xikombiso lexi siringako mbilu nakambe lexi nga erivaleni ku ri kunene makambani yale ku hlulekeni.

“Ni mina ni nga hi musingileri, nuna loyi a nga a tirha,” Kalumu u tivisile swona, hi riti ro kunguvanyeka. “Sweswi, ni ndzhwalo.”

Xiyimo xa ikhonomi ya tiko ra Zimbabwe xi hlohlotele leswaku vatirhi votala lava va nga ni vuswikoti bya tirho va huma hala tikweni va kongomile eka matiko man`wana va ri karhi va siya vasati va vona va tikeliwa. Lava tirhako vale vusiwaneni, va khuvala swonghasi emitirhweni ya vona nakambe va kuma mali ntsongo ya phexeni.Nsumo wa Occupational Safety and Health Administration (OSHA) wu langutane na ku heta timhangu leti humelelako ka ku endliwa ka mitirho leyi, kambe a wu xiximiwi.

Lava endlako mitirho leyi va humelerisa xiyimo lexi nga xo biha: a va hakeli mali leyi nga ni nkoka, ku hava vutitumbeti, nakambe phexeni ya kayivela. Makambani ya navela ku tirhisa malitsongo nakambe vatirhi va xaniseka.

“Mali yotala yi ya ka valungisi va swilo,” un`wana muaki u tivisile swo leswo. “Hi sala hi nga rina nchumu.”

Makambani lawa endlako mitirho yo aka hala tikweni ra Zimbabwe ya hlangana na xiphiqo xa ku hluvukisiwa ka xiyimo xa miako ya khale ku ri leswaku yi languteka tanhi mintswa. Mitirho hinkwayo leyi makambani lawa ya endla, kambe ya hakeliwa yini?

Man`wana mabandla, ku fana na Zim Cyber City, ya tsembisa mitirho na swin`wana eka lava va nga swikhumukani. “Mabandla lawa ya durha,” CEO Tendai Hlupo-Mamvura u hlamusele swona.

Old Mutual Zimbabwe CEO Samuel Matsekete u sola pfilunganyo lowu nga kona hi ta mitirho ya mabanga na vutitumbeti. “Ha hluleka ku endla mabindzu ya timali hikwalaho ka mhaka leyi.”

IPEC Officer Polite Chidumwa na yena u tsikelela mhaka leyi: “Swini nkoka ku hlayisa mali ka mpfhuka wo leha. Tiphexeni tirhelele ku ya fika ka noto.”

Professor Makochekanwa u ri yena hinkwaswo leswi swi vangiwa hikuva ku hava minawu ya nkoka hi ta mhaka leyi. “Swa boha ku ri ku va na tolovelo wa ku hlayisiwa ka timali ka mabanga.”

Vatirhi a vali ku hakeliweni ka timali ta vona hi ku hetiseka. Masiku lawa nga hela, vachaveleli ka wun`wana khosi lowu wu nga humelela ka Rusape masiku lawa nga hela va endlile xitereke handle ka xin`wana xitolo xa Econet ematshan`wini yova kambani ya Ecosure yi alile ku hakela mali ka yi ku a ku rini mali leyi fikako $4 leyi yi nga si ku hakeliwa eka swin`wana swiphemu swa vutitumbeti lebyi.

Xirilo xa lava va nga ku endleni ka mitirho ya ku aka tikweni ra Zimbabwe hi leswaku ku va na ku cinca ka swilo. Lava lungisako minawu va ta amukela xirilo lexi xana?

Ku kayivela ka tshembo, ku lahlekeriwa hi nkoka na hluvuko swile ku dlayeni ka rhavi ra vutitumbeti na phexeni.